گیاهان دارویی و طب سنتی

فضل اله صفی خانی*

زمستان آنگاه‌ که در مسیر پیشرفت و تکامل طبیعت، یا سرودن غزل خداحافظی و نواختن زنگ حیات، به استقبال بهار می‌رود، مژده نو شدن می‌دهد. نو شدن اما در عرصه رویشگاه‌های طبیعی کشور زیبایمان، از یک سو جلوه‌های استمرار حیات و زیبایی را به صورتی چشم‌انداز و یکجا در بطن خود دارد و از دیگر سو با نمایش دلنواز ابر و باران و درآویختن آن با سبزه های تازه رسته با طراوت باران ، بهاری هزار نقش و هزار رنگ را صدا میزند.
در گستره پهناور ایران زمین و در نواحی رویشی طبیعی ازجمله زاگرس، البرز و ایران تورانی که بیش از 80% رویشگاه‌های طبیعی کشور را در برمی‌گیرند، در بهار هنگامه‌ای بپا می‌شود که برونداد آن طراوت و زیبایی و زایش دوباره حیات در جای‌جای میهن باستانی است. 
ناحیه رویشی زاگرس به‌عنوان یکی از مناطق زیستی نام‌آشنا در جهان به تنهایی با دربرداشتن حدود 5 میلیون هکتار منطقه جنگلی از شمال غرب تا جنوب شرق کشور، حدود 40% جنگل‌های کشور را در خود جای‌داده است و مهم‌ترین عملکردها و ویژگی‌های آن همانند سایر رویشگاه‌های طبیعی، حفاظت از منابع پایه آب‌وخاک، فراهم کردن شرایط مناسب زیستی برای جوامع انسانی و همچنین تولید محصولات فرعی جنگل و مرتع به‌ویژه گیاهان دارویی است. جالب آنکه همین زاگرس زیبا، یکی از غنی‌ترین زیست‌بوم‌های کشور ازنظر تنوع زیستی بوده و 30% نزولات کشور در آن ریزش می‌کند.
حیف است در توصیف زیبایی‌های بکر کشورمان، ذکری از رویشگاه خزری نشود. ناحیه رویشی هیرکانی یا خزری که در سفر به شمال کشور بارها با دیده و جان آن را لمس و حس کرده‌ایم، با پوشاندن سبزینه‌ای در گستره حاشیه جنوبی دریای خزر و نیمرخ شمالی رشته‌کوه البرز حدود 2 میلیون هکتار از جنگل‌های کشور را در برمی‌گیرد.
در دیگر سو باید ذکر خیری هم بشود از ناحیه رویشی زیبا و سرسبز ارسباران در شمال غرب کشور و هم‌چنین ناحیه رویشی خلیج‌فارس و عمان در حاشیه سواحل جنوبی با بیش از دو میلیون هکتار پوشش طبیعی جنگلی که گستره پهناوری را شامل می‌شود. همه این رویشگاه‌های طبیعی، به خاطر حاصلخیزی خاک، تغییرات دما و بارندگی، گونه‌های گیاهی زیاد و متنوعی را در خود جای ‌داده‌اند و آن‌چنان جای پایشان را در میراث طبیعی جهانی مستحکم نموده‌اند که تا افق های دور دست زمان‌ پایدار خواهند ماند. البته به شرطی که از تیغ بهره‌برداری بی‌رویه انسان متمدن امروزی جان سالم بدر برند.
این ‌همه را گفتیم و گفتیم تا به اینجا برسیم که اگرچه در فضائل و کارکردهای نواحی رویشی طبیعی ایران، تولید محصولات فرعی جنگل و مرتع به‌ویژه گیاهان دارویی، تنها یکی از وجوه بارز اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی آن شناخته می‌شود، اما این قلم آخری، یعنی گیاهان دارویی انصافاً چیز دیگری است و مظلومانه و غیر منصفانه "محصول فرعی" نامیده شده است !
گیاهانی که با دارا بودن ظرفیت لایتناهی از تولید اقتصادی ، اشتغالزایی ، سازگاری با مناطق خشک و نیمه کشورمان ، از ویژگی بارز بومی بودن ) (Endemic برخوردار بوده و به عنوان "گیاهان صنعتی" بازدهی اقتصادی و مطلوب آنها منوط به تولید و فرآوری صنعتی و فناورانه است . گنج عظیمی که مرحوم نظامی گنجوی که درود بهاری بر تربت پاکش باد بی دلیل نفرمود:
                    نروید بر زمینی هرگز گیاهی           که بر برگش ننوشته است دوایی
طبق مطالعات صورت گرفته، ظرفیت نهفته در پوشش گیاهی کشور به‌گونه‌ای است که از سرزمین ایران، کشوری ممتاز و با رتبه جهانی قابل‌توجه ازنظر تنوع زیستی ساخته است.
آن چنانکه در متن سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی آمده و با استناد به نظر گیاه‌شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌های گیاهی ایران را حدود 8000 گونه ذکر کرده و تنوع گونه‌ای آن را دو برابر قاره اروپا دانسته است، الحق باید به سرزمین مادری سر تعظیم فرود آورد و به آن افتخار نمود.
اصولاً بر همین پایه اساسی و مستحکم است که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، نهال نوپای «ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی» را در سال 1389 غرس و سخاوتمندانه آبیاری نمود و اینک در کارنامه شش سال فعالیتش، با تشکیل و فعال نمودن تعداد 9 کارگروه تخصصی، زمینه مناسب را برای توسعه کمی و کیفی فعالیت‌ها در عرصه گیاهان دارویی فراهم نموده است.
ازجمله کارگروه‌های مذکور می‌توان به "کارگروه تخصصی بذر و اندام تکثیری گیاهان دارویی" اشاره نمود که سیاست‌گذاری ، برنامه‌ریزی، هماهنگی و پیگیری بین دستگاهی برای توسعه فناورانه فعالیت‌ها در حوزه اصلی‌ترین نهاده موردنیاز تولید یعنی بذر و اندام تکثیری در مسیر نیل به اهداف ترسیم‌شده را به عهده دارد.
کارگروه بذر و اندام تکثیری گیاهان دارویی با درک رسالت خطیر خود در این زمینه افتخار دارد در آستانه دومین سال فعالیت خود، همگام با نو شدن طبیعت، لباس نوین تفکر را بر تن اندیشه‌های بکر اعضاء و همکارانش پوشانده و می‌رود تا با به‌کارگیری ایده‌های نو و فناورانه، نو شدن طبیعت را با نشاندن بذر تازگی، به هفت‌سین دل پیوند زده و در آینده نزدیک، میوه شیرین تولید فناورانه و انبوه بذر و نهال را بچیند. 
چنین باد.

  *عضو شورای ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری