گیاهان دارویی و طب سنتی

بسمه تعالی

تدابیر فصل بهار از دیدگاه طب ایرانی

    حکمای ایرانی بر این باور بودند که همان‎گونه که پیدایش بیماری نیاز به سبب دارد، تندرستی نیز بدون تدبیر و تدارک سبب‎های آن، پایدار و برقرار نمی‎ماند. حکما این اسباب را شش سبب می‎دانستند و آنها را به نام «اسباب سته »  یا «سته ضروریه»  می‎خواندند و برای هر یک، چند و چون بسیار برمی‎شمردند. این شش سبب عبارت‎اند از: هوا، خوردنی‎ها و آشامیدنی‎ها، حرکت و سکون بدنی، خواب و بیداری، استفراغ (به معنی فراغت یافتن و آسوده شدن از مواد زاید و سمی از طریق دفع از راه‎های طبیعی) و احتباس ( نگهداری مواد حیاتی در بدن) و رویدادهای نفسانی.

   بر اساس آموزه‎های طب ایرانی، یکی ازمهم‎ترین راه‎های نگهداری تندرستی و پیشگیری از بیماری‎ها، به کار بستن تدابیر متناسب با هر فصلِ سال است. حکمای ایرانی، راه و چاره‎هایی اندیشیده بودند تا بیماران و نیز افراد سالم با مزاج‎های گوناگون، بدانند که به مقتضای  چگونگی سرشت خود و به تناسب گردش فصول،  از چه اموری پرهیزکنند و به چه اعمالی روی آورند. بدین ترتیب ا از اعتدال مزاجی و سلامت جسمی و روحی برخوردار شوند.

طبیعت و مزاج بهار

عدّه‎ای طبیعت بهار را معتدل، و برخی گرم و مرطوب می‎دانند. امّا درواقع باید گفت که مزاج فصل بهار، گرم و مرطوب در حد اعتدال است و به سبب اعتدال مزاج و لطافت، مقوی قوا و روح طبّی است و موجب تقویت آنها می‌شود. این فصل موافق با تمام سنین، به ویژه برای پیران و صاحبان مزاج سرد و خشک (سوداوی‎ها) است. این فصل مناسب‌ترین فصل برای زندگی و سلامت است؛ امّا بلای جان دموی‎هاست که به خواب و خمیازه و کش آمدن بدن، گرفتارند.

در بهار سه اتّفاق مهم در بدن رخ می‎دهد:

1-در فصل زمستان، مقدار غذایی که ما مصرف می‌کنیم در مقایسه با سایر فصل‌ها کمی بیشتر است و سهم غذاهای مقوی و غلیظ هم در رژیم غذایی افزایش پیدا می‎کند. این اتفاق به این دلیل می‌افتد که بدن ما در هوای سرد زمستانی، انرژی بیشتری برای تامین حرارت بدن و مقابله با سرما نیاز دارد. افزایش مصرف موادغذایی، به‌دنبال خود، افزایش میزان مواد زائد و غیرضروری به همراه دارد. به این ترتیب که بافت‌های بدن از این موادزائد انباشته می‌شوند. زیرا افراد، در فصل زمستان نسبت به دیگر فصل‌ها کمتر عرق می‌کنند و این مواد زائد، امکان خروج از طریق پوست را پیدا نمی‌کنند. اما با گرم شدن طبیعت و آغاز فصل بهار این فضولات منجمد شده در حفره‌های بدنی، روان و سیال شده و وارد جریان خون می‌شوند؛ درست مانند اتفاقی که برای برف و یخ زمستانی پیش می‎آید. اگر فرد، در زمستان، زیاد، خورده و کم، ورزش کرده باشد؛ این اخلاط زیادتر خواهند بود. اگر در بهار، بدن نتواند این اخلاط را به طور کامل و از راه‎های طبیعی دفع نماید، این مواد زائد به سوی اندام‌های ضعیف مانند پوست و اطراف بدن جاری می‌شوند و باعث تولید امراض شایع خواهند شد. مانند دمل‌ها، ورم‌های چرکی، جوش‌ها، خارش و جرب و ورم‌های حلق. ریزش این مواد به بینی و سینوس‎ها، زکام، گرفتگی صدا، سرفه و....(آلرژی بهاره) و ریزش آنها به مفاصل باعث ورم‌ و درد مفاصل می‌گردد.

2-با نزدیک شدن بهار و گرم شدن هوا، امکان فعالیت عوامل بیماری‌زا  بیشتر می‌شود. به این ترتیب، احتمال ابتلا به برخی بیماری‌ها به‌ویژه بیماری‌های عفونی مانند اوریون، سرخجه، سرخک، آبله مرغان و سرماخوردگی در بدن افزایش پیدا می‌کند. اگر این عوامل و دیگر مواد زائدی که در بدن وجود دارد به درستی پاک‎سازی و تخلیه شوند، امکان ابتلا به بیماری‌ها به حداقل می‌رسد.

3-به دلیل وجود گرما و رطوبت معتدل بهاری، قوای بدنی تقویت شده، خون‎سازی تشدید می‎شود. بنابراین شخص ممکن است دچار غلبه خلط دم (خون) شود، به ویژه اگر تدابیر این فصل را رعایت نکند یا مزاج ذاتی او، دموی باشد. به همین دلیل، در بهار، بیماری‌هایی همچون خون دماغ، پیدایش بزاق خون‌آلود و سرفه به وجود می‌آید.

   با توجه به آن چه گفتیم مشخص می‎شود که در بهار باید به بدن کمک کرد تا مواد فاسد را بیرون بریزد و در صورت غلبه خون، چاره‎ای برای آن اندیشیده شود. تدابیری که در ادامه ذکر می‎شوند بر اساس همین منطق استوار شده‎اند:

     الف- تدابیر تغذیه‎ای

   بهترین کار در بهار، کم خوردن و کم نوشیدن است. با این کار، بار دفعی بدن کم‎تر می‎شود و اشتغال طبیعت به هضم هم کاهش می‎یابد و خواهد توانست با تمام توان، به چاره‎جویی مشکلات این فصل بپردازد.

  - نبایدهای تغذیه‎ای در بهار

1- از پرخوری و برهم خوری پرهیز شود.

2- غذاهای خونساز مثل گوشت ها، شیرینی های قوی، روغن ها، تخم مرغ و ... کمتر مصرف شوند.

3-خوردنى ها و آشامیدنى هاى با طبع گرم و به ویژه با طبع گرم و تر، محدود شود

4-از خوردن غذاهاى شور، تلخ و تند و تیز پرهیز شود.

5-از خوردن غذاهاى غلیظ مانند کله‌پاچه، گوشت گاو، خامه، ماست ترش و ... خودداری شود.

6-مصرف غذاهای کنسروی و مانده در این فصل حتی از فصول دیگر هم مضرتر است.

7- مرسومات تغذیه‎ای امروزی بهار (آجیل‎های بوداده؛ شیرینی‎های قنادی؛ شکلات و کاکائو و ...؛ انواع پلوها و چلوها با خورش‎های گوشتی و کباب‎ها و ...) همه و همه در جهت بدتر شدن اوضاع بهاری بدن عمل می‎کند و باید از آنها پرهیز کرد.

8-غذاهایی مانند فست فودها در بهار هم مثل همیشه در فتنه‎انگیزی بدنی نقش ویژه‎ای دارند.

- باید‎های تغذیه‎ای در بهار

1-در بهار باید مقدار غذا را کم کرد. پرخوری همیشه مضر است و در بهار، ضرری دو چندان دارد.

2-در این فصل بهتر است از غذاهایی با طبع سرد استفاده کرد تا رقّت اخلاط را تعدیل و حرکت آنها را کند کند.

3-در این فصل باید بیشتر از غذاهایی استفاده کنیم که ارزش غذایى کمى دارند، یعنی شکم پر کن هستند، مثل میوه‎ها، سبزیجات، سالادهای ساده، آش‎ها و شورباها و سوپ‎ های مناسب.

4-البته باید توجه داشت که اگر با خوردن میوه‎ای دچار خشکی دهان، نفخ، آروغ و مانند آن شدید، به مصرف آن ادامه ندهید و سراغ میوه‎ها و سبزی‎هایی بروید که با مصرف آنها، احساس نشاط و سبکی می‎کنید.

5-یکی از این دستورات طبی که در گذشته بسیار مرسوم بوده است، استفاده از آش‎های طبی بوده که در مناطق مختلف کشور به شکل‎های مختلف تهیه می‎شده و معمولا باعث ایجاد لینت مزاج نیز می‎گشته است. این آش‎ها معمولا ساده، بدون گوشت و حاوی چاشنی‎های مناسب برای فرونشاندن گرمای بدن هستند. در این آش‎ها از سبزی‎های خودروی بهاری به تناسب مناطق مختلف استفاده می‎شود.

ادامه دارد...