گیاهان دارویی و طب سنتی

*فاطمه سفیدکن
 
بی‌شک زعفران مهم ترین گیاه دارویی و ادویه‌ای ایران است. این گیاه به‌عنوان گران‌ترین محصول کشاورزی و دارویی جهان، به دلایلی همچون نیاز آبی کم در مقایسه با سایر محصولات کشاورزی، اشتغال روستاییان و جلوگیری از مهاجرت آنها، ارزش بالای دارویی و ادویه‌ای، سهولت نگهداری و حمل‌ونقل و از همه مهم‌تر درآمد بالای آن نسبت به سایر محصولات کشاورزی، یک محصول ویژه و قابل‌توجه به شمار می‌رود.
در سال 1394 مقدار 135 تن زعفران از ایران به بیش از 50 کشور جهان صادر شده است که بیش از 300 میلیون دلار ارزآوری داشته است. میزان صادرات زعفران در سال 95 فقط از استان خراسان رضوی، بیش از 142 تن به ارزش بیش از 204 میلیون دلار گزارش‌شده است. 
بر اساس اظهارات محسن احتشام، رئیس شورای ملی زعفران ایران، با توجه به افزایش هرساله سطح زیر کشت زعفران پیش‌بینی می‌شود سطح زیرکشت زعفران امسال در کشور از مرز 100 هزار هکتار عبور کند که باید تلاش شود میزان صادرات زعفران نیز از مرز 300 تن عبور کند. حال برای توسعه این محصول استراتژیک در کشور، افزایش درآمد تولید کنندگان آن، افزایش ورود زعفران به بازارهای جهانی و افزایش سهم کشور از تجارت جهانی این محصول چه باید کرد؟
اولین موضوع این است که سهم ایران از صادرات زعفران در مقایسه با نقش آن ناچیز است. ایران، با این که عمده ترین تولید کننده زعفران دنیاست، اما به دلیل این که بخش عمده محصول تولیدی خود را بدون بسته‌بندی مناسب و به صورت فله‌ای صادر می‌کند، ارزش افزوده مناسبی به دست نمی‌آورد؛ در صورتی که اسپانیا که حتی یک تن تولید زعفران ندارد، حدود یکصد تن از این محصول را در سال 1393 صادر کرده است.
امارات هم که حتی یک مزرعه زعفران ندارد جزو کشورهای عمده صادر کننده آن در جهان است. فقط به این دلیلی که زعفران را به صورت فله‌ای از ایران می‌خرند، بسته بندی می‌کنند و با ارزش افزوده بالاتر صادر می‌کنند. آیا وقت آن نرسیده است که برای صنعت بسته‌بندی در کشور یک فکر اساسی شود؟
نکته دوم این که زعفران در بسیاری از نقاط کشور قابل‌کشت و توسعه است. دنیا هم ظرفیت مصرف بالاتر آن را دارد. توسعه کشت زعفران مستلزم این راهکار است که برای انتقال پیاز آن به سایر استان‌های کشور به جز خراسان، مانع‌تراشی نشود. همچنین با یک مطالعه جدی و عمیق در خصوص تنوع اکسشن های زعفران در کشور، اکسشن های مناسب برای هر منطقه آب و هوایی معرفی شده و در نهایت برای توسعه بازارهای جهانی و برندسازی در داخل کشور تلاش شود.
نکته سوم ممانعت از ارسال پیاز زعفران به کشورهای دیگر است. هرچند خوشبختانه هنوز کیفیت زعفران در ایران به دلیل شرایط ویژه اقلیمی بالاست و بسیاری از کشورهایی که سعی در تولید آن دارند قادر به رقابت با کشورمان نیستند، ولی در صورت نداشتن استراتژی مشخص برای این موضوع به زودی رقیبان جدی خواهیم داشت.
باید توجه شود که افغانستان در سال 1370 حتی یک کیلو تولید زعفران نداشت ولی اکنون سخن از 4 تن تولید می‌زند. این کشور برای صادرات زعفران خود به آمریکا، هند و چین هیچ مانع تعرفه‌ای ندارد و از نیروی کار ارزان‌تر هم بهره گیرد. اکنون رقبای جدیدی از جمله افغانستان، یونان، مراکش، ترکیه و هند در زمینه تولید و تجارت زعفران فعال شده‌اند. چین هم با روش‌های گلخانه‌ای به تولید این محصول روی آورده است. پس تا دیر نشده باید به فکر چاره بود.
خوشبختانه زعفران در کشور دارای تشکل‌های صنفی مثل شورای ملی و اتحادیه صادرکنندگان است. گرچه به نظر نمی‌رسد کشاورزان در این تشکل‌ها نقش جدی داشته باشند ولی حمایت از این تشکل‌ها که کانون‌های خوبی برای بیان مشکلات و ارائه راهکارهای برون‌رفت از آنها هستند، می‌تواند در توسعه همه‌جانبه این محصول راهبردی مفید باشد.
تعیین قیمت منصفانه برای حفظ حقوق کشاورزان زحمت‌کش، دفاع از حقوق مصرف‌کنندگان در بازارهای داخلی و خارجی، بسته‌بندی مناسب و برندسازی، ساماندهی و مدیریت بازار زعفران و مراقبت از این میراث کهن و جلوگیری از خروج پیاز زعفران از کشور توسط این تشکل‌ها و با حمایت جدی دولت، به خوبی امکان‌پذیر است.
*عضو شورای ستاد توسعه فناوری‌های گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی