گیاهان دارویی و طب سنتی

بسم الله الرحمن الرحیم

و انشر علینا رحمتک بالسحاب المنبعق و الربیح المغدق، و النبات المونق، سحا و ابلا، تحیی به ما قد مات، و ترد به ما قد فات….

خدایا رحمت خود را با ابر پرباران و بهار پر آب و گیاهان خوش منظر شاداب بر ما نازل فرما، بارانی درشت قطره بر ما فرو فرست که مردگان را زنده و آنچه از دست ما رفته به ما بازگرداند.( نهج البلاغه، خطبه ۱۱۵٫)

تدابیر فصل بهار از دیدگاه طب سنتی ایرانی

 حکمای ایرانی برای سلامتی، تدابیری  تحت عنوان اسباب شش گانه ضروری سلامتی یا سته ضروریه ذکر کرده‎اند. این شش سبب عبارت‎اند از: هوا، خوردنی ها و آشامیدنی ها، حرکت و سکون بدنی، خواب و بیداری، استفراغ (به معنی فراغت یافتن و آسوده شدن از مواد زاید و سمی از طریق دفع از راه های طبیعی ) و احتباس ( نگهداری مواد حیاتی در بدن ) و اعراض نفسانی.

هوا

بر اساس آموزه های طب سنتی ایران، یکی ازمهم ترین راه های نگهداری تندرستی (حفظ الصحه) و پیش‎گیری از بیماری‎ها، به کار بستن تدابیر متناسب با هر فصل در گذر سال است. 

 بهار طبّی، بهار نجومی

بهار نجومی، فصلی است 93 روزه که با تحویل سال، آغاز و با پایان خرداد ماه تمام می شود. بهار طبی ، برهه‎اى از سال است که مردم سرزمین‎هاى معتدل نیازمند پوشیدن لباس گرم به علت سردى هوا و یا خنک کردن هوا به علت گرمى آن نباشند. در مناطقی مانند تهران، معمولا بین اوّل تا نیمه اسفند، بهار طبّی آغاز می‎شود.

 مزاج فصل بهار

مزاج فصل بهار، گرم و مرطوب در حد اعتدال است و به سبب اعتدال مزاج و لطافت، مقوی قوا است .

این فصل موافق با تمام سنین است و به ویژه برای پیران و صاحبان مزاج سرد و خشک(سوداوی ها) مناسب‌ترین فصل برای زندگی و سلامت است امّا بلای جان دموی هاست که به خواب و خمیازه و کش آمدن بدن، گرفتارند.

بیماری‎های فصل بهار

در فصل زمستان، مقدار غذایی که مصرف می‌کنیم (بخصوص غذاهای مقوی و غلیظ)در مقایسه با سایر فصل‌ها بیشتر است، زیرا بدن ما در هوای سرد زمستانی، انرژی بیشتری برای تامین حرارت بدن و مقابله با سرما نیاز دارد. افزایش مصرف موادغذایی، به‌دنبال خود،افزایش میزان موادزائد و غیرضروری به همراه دارد. به این ترتیب که حفره‌های ریز بدن و بافت‌های آن از این موادزائد انباشته می‌شوند و چون افراد، در فصل زمستان نسبت به دیگر فصل‌ها کمتر عرق می‌کنند این مواد، امکان خروج از طریق پوست را پیدا نمی‌کنند.

 به مرور با گرم شدن هوا و آغاز فصل بهار این فضولات منجمد شده در حفره‌های بدنی، روان و سیال شده وارد جریان خون می‌شوند (به خصوص در افرادی که در زمستان، پرخوری و بی تحرکی داشته باشند).

اگر در بهار، بدن نتواند این اخلاط را به طور کامل و از راه های طبیعی دفع نماید؛ این مواد زائد به سوی اندام‌های ضعیف مانند زیر پوست و اطراف بدن جاری می‌شوند و باعث تولید امراض شایع در این فصل مانند دمل‌ها، ورم‌های چرکی، جوش‌ها، خارش و ورم‌های حلق می‌گردند.

اگر این اخلاط فاسد، وارد مغز شده و به بطن‌های مغزی برسند، موجب بروز صرع و سکته‌ می‌گردند و اگر به غشاهای مغزی وارد شوند وسواس سوداوی را باعث می شوند.

ریزش این مواد به بینی و سینوس ها، زکام، گرفتگی صدا، سرفه و....(آلرژی بهاره) و ریزش آنها به مفاصل باعث ورم‌های  مفصلی و درد مفاصل می‌گردد. به همین دلیل با نزدیک شدن بهار و گرم شدن هوا، امکان فعالیت عوامل بیماری‌زا(میکروب ها) و احتمال ابتلا به برخی بیماری‌ها به‌ویژه بیماری‌های عفونی (اوریون، سرخجه، سرخک، آبله مرغان و سرماخوردگی) در بدن افزایش پیدا می‌کند.

در فصل بهار، قوای بدنی تقویت شده، خونسازی تشدید می شود و شخص ممکن است دچار غلبه خلط دم شود، به ویژه اگر تدابیر این فصل را رعایت نکند یا مزاج ذاتی او، دموی باشد.به همین دلیل، در بهار، بیماری‌هایی همچون خون دماغ،  و سرفه به وجود می‌آید.

نکته: در سال های اخیر، دلیل دیگری برای شدّت گرفتن بیماری ها در بهار پیداشده و آن هم مسافرت های زیاد در این فصل است. تغییر مکان و در نتیجه مواجهه با آب و هوای جدید و متغیر، در کنار مشکلات بهداشتی و تغذیه ای مسافرت، اوضاع بیماری ها در بهار را بدتر می کند.

تدابیر فصل بهار

با توجه به آن چه گفتیم مشخص می شود که در بهار باید به بدن کمک کرد تا مواد فاسد را بیرون بریزد و در صورت غلبه خون، چاره ای برای آن اندیشیده شود. تدابیری که در ادامه ذکر می شوند بر اساس همین منطق استوار شده اند:

تدابیر پیش از فصل بهار

برای داشتن بهاری خوشایند، باید زمستانی مطلوب را پشت سر گذاشت. به این معنا که در زمستان، غذا، متناسب و به مقدار خورده شود؛ با انجام ورزش به تعریق و دفع مواد زائد کمک کرد و راه های دفعی دیگر مثل روده ها را مراقب بود تا دچار مشکل نشوند و مثلا در صورت یبوست، به درمان آن اقدام کرد.اگر این گونه باشد، با شروع فصل بهار، بار بدن سبک تر و بر زمین گذاشتن آن آسان تر است.

 تدابیر بهاری

- تدابیر تغذیه‎ای

بهترین کار در بهار، کم خوردن و کم نوشیدن است. با این کار، بار دفعی بدن کم تر می شود و اشتغال طبیعت مدبره بدن به هضم هم کاهش می یابد و خواهد توانست با تمام توان، به چاره جویی مشکلات این فصل بپردازد.

- نبایدهای تغذیه‎ای در بهار

- از پرخوری و برهم خوری پرهیز شود. پرخوری همیشه مضر است و در بهار، ضرری دو چندان دارد.

- غذاهای خونساز مثل گوشت ها، شیرینی ها، روغن ها، تخم مرغ و ... کمتر مصرف شوند.

- خوردنى ها و آشامیدنى هاى با طبع گرم و به ویژه با طبع گرم و تر، محدود شوند.

- از خوردن غذاهاى شور، تلخ و تند و تیز پرهیز شود.

- از خوردن غذاهاى غلیظ مانند کله‌پاچه، گوشت گاو، خامه، ماست و ... خودداری شود.

-مصرف غذاهای کنسروی و مانده در این فصل حتی از فصول دیگر هم مضرتر است.

- مرسومات تغذیه ای بهار(آجیل های بوداده؛ شیرینی های قنادی؛ شکلات و کاکائو و ...) همه و همه در جهت بدتر شدن اوضاع بهاری بدن عمل می کند و باید از آنها پرهیز کرد.

- غذاهایی مانند فست فودها در بهار محدود شوند.

 بایسته‎های تغذیه ای در فصل بهار

-در این فصل بهتر است از غذاهایی با طبع سرد استفاده شود تا رقّت اخلاط، تعدیل و حرکت آنها را کند شود.

- در این فصل بیشتر از غذاهایی استفاده کنیم که ارزش غذایى کمى دارند، یعنی شکم پر کن هستند، مثل میوه ها، سبزیجات، سالادهای ساده، آش ها و  سوپ های مناسب.

_ یکی از دستورات طب سنتی ایرانی استفاده از آش های طبی است که معمولا باعث ایجاد لینت مزاج می­شود. این آش ها معمولا ساده، بدون گوشت و حاوی چاشنی های مناسب برای فرونشاندن گرمای بدن هستند. در این آش ها از سبزی های خودروی بهاری به تناسب مناطق مختلف استفاده می شود .

- اگر با خوردن میوه ای دچار خشکی دهان، نفخ، آروغ و مانند آن شدید، به مصرف آن ادامه ندهید و سراغ میوه ها و سبزی هایی بروید که با مصرف آنها، احساس نشاط و سبکی می کنید.

بعضی از خوراکی های‎ها مناسب این فصل:

- غذاهایی مانند بورانی اسفناج، چلو گشنیز با گوشت جوجه.

-نوشیدنی‌ها و رب‌های خنک و فرونشاننده گرما مانند شربت زرشک، شربت آبغوره، شربت آب لیمو، شربت رب انار، سکنجبین؛

-کاهو سکنجبین؛

- سوپ جو؛ ماءالشعیر طبی.

- حبوبات با طبع خنک مانند ماش و جو.

- آب دوغ برای افراد بسیار گرم مزاج.

- عرق‌های گیاهی مثل عرق بید، عرق خطمی، عرق خطمی، مخلوط مساوی عرق های شاه تره وکاسنی؛ حتی می توان از این عرقیات، در این فصل به جای آب آشامیدنی استفاده کرد.

- فعالیت بدنى

- فعالیت بدنى باید در حد متوسط باشد تا به دفع مواد زائد کمک کند. اگر ورزش و فعالیت سنگین انجام دهیم، گرماى زیادى در بدن تولید مى شود که موجب حرکت بیشتر اخلاط در بدن مى گردد. به علاوه فعالیت بدنى کم نیز فایده اى براى بدن ندارد.

- بهترین زمان ورزش کردن در بهار، یکی دو ساعت بعد از طلوع آفتاب است تا از سویی سرمای صبحگاهی تعدیل شده باشد و از سویی، گرمای میانه روز غلبه نکرده باشد.

- لباس

-براساس متون طب سنتی ایران، در فصل بهار،  پوشیدن لباس‌هایی با جنس کتان بهترین نوع پوشش است. چرا که این نوع پارچه به لحاظ مزاج و طبع، سازگاری زیادی با فصل بهار دارد.

- استحمام

- در بهار باید از استحمام طولانی یا خیلی گرم و سونا اجتناب شود.

- اعراض نفسانی

-پرهیز از خشم و عصبانیت زیاد، شادی و هیجانات افراطی و ... زیرا به مزاج هوا کمک می‌نماید و عوارض آن را افزایش می‌دهد.

- در صورتی که به مسافرت می روید؛ شهرهایی با آب و هوای معتدل را به عنوان مقصد سفر انتخاب کنید.

-تذکر بسیار مهم: تدابیر توصیه شده حالتی نسبی دارند و نه مطلق و در هر فرد، بر اساس وضعیت جسمی و مزاجی او تصمیم گیری می شود و قرار نیست همه افراد، در بهار شروع به مصرف غذاهای یکسان با طبع خنک کنند. مثلا غذای یک فرد بلغمی در بهار، اگرچه نسبت به غذای زمستان او خنک تر و لطیف تر است، اما نسبت به غذای بهاری یک فرد دموی، گرم تر است.

چند نسخه و توصیه ساده برای فصل بهار

- ماءالشّعیر طبّی

 برای تهیه ماءالشعیر طبی، یک لیوان جوی پوست کنده سالم (نه پرک و نه نیمکوب) را با چهار لیوان آب با حرارت ملایم، آهسته بجوشانید تا وقتی که جوها به حالت شکفته و کاملاً پخته برسند. این زمان به طور متوسط ۴۰ تا ۵۰ دقیقه طول می کشد. پس از آن، تا این ترکیب سرد نشده، آن را صاف کنید و در جای خنک قرار دهید تا سرد شود. از این چهار لیوان بیش از سه لیوان ماءالشّعیر به دست می آید که حداکثر دو روز در یخچال قابل نگهداری است. جوی باقیمانده را می توانید در تهیه آش یا سوپ جو استفاده کنید.ماءالشعیر طبی نباید غلیظ و ژله ای شود وگرنه تأثیر آن معکوس خواهد شد. از این ترکیب روزی دو لیوان میل کنید. البته کسانی که معده سرد و/یا تر داشته باشند و یا با خوردن این دارو، دچار نفخ، سنگینی یا ترش کردن معده می­شوند بهتر است در هر لیوان آن یک قاشق غذاخوری عسل حل کنند و سپس بنوشند. افراد گرم مزاج، در صورت تمایل می توانند کمی آب لیموترش طبیعی هم به دارو اضافه کنند.

خواص: نوشیدن این مایع بهتر از هر نوشیدنی دیگری می تواند در برابر استرس گرمایی و تشنگی و کاهش رطوبت های بدن، فرد را محافظت کند. مصرف این فرآورده خانگی به فرد (به خصوص فردی که مزاج گرم و خشک دارد) کمک می‎کند تا از خشکی پوست، زردی رنگ پوست بدن، گودافتادگی چشم ها، یبوست، غلظت خون، تحریک پذیری عصبی، آزردگی های کلیوی و … دور بماند. این شربت در تسکین تشنگی و دفع اخلاط سوخته بسیار مناسب است.کسانی که دچار انواع اگزما و کهیر، خارش ها، تشنگی های غیرعادی، حرارت زیاد بدن، شوره سر، جوش های پوستی، برخی انواع دیابت، سنگ های کلیوی، سوزش و عفونت‎های ادراری و ... هستند، می توانند با تجویز پزشک، از این داروی معجزه گر استفاده کنند.

تذکّر: نوشابه هایی که عنوان ماءالشّعیر را یدک می کشند، مورد تایید ما نیستند.

-آش ساده

ساده‎ترین حالت این آش ها آشی است که از برنج ، مقداری عدس یا ماش، سبزی گشنیز و آلوی بخارای فراوان تهیه می شود. برای ایجاد تاثیر طبی در فردی که دچار مشکلات بهاری شده است، فرد چندین روز متوالی از آن به عنوان تنها غذا میل می کند.

مواد لازم(برای 4 نفر): لوبیا چیتی نصف استکان، نخود یک استکان لیوان، عدس یا ماش 2 قاشق غذاخوری، برنج 3 قاشق غذاخوری، سبزی تازه شامل تره، جعفری و اسفناج پاک کرده 700 گرم، پیاز متوسط یک عدد، آلوبخارا 1 لیوان، روغن زیتون 6 الی 7 قاشق غذاخوری، گوجه فرنگی 2 عدد، آب غوره به مقدار لازم، نعناع خشک به مقدار لازم، نمک، فلفل و زردچوبه و گلپر ساییده شده به مقدار لازم.

بیماریهای شایع فصل بهار

- پیشگیری از آلرژی‌ها در فصل بهار

افرادی که عموما با آغاز فصل بهار دچار حساسیت‌ها و آلرژی‌های فصلی می‌شوند با رعایت نکات و تدابیری که در متون طب سنتی ایران به آن اشاره شده، می‌توانند از ابتلا به این بیماری‌ها در این فصل پیشگیری کنند. این افراد با نزدیک شدن بهار می‌توانند به رعایت یک رژیم غذایی ساده به‌مدت 3 روز از ابتلا به آلرژی‌ها و حساسیت‌های فصل بهار پیشگیری کنند. این افراد باید به‌مدت 3 روز تنها از ماءالشعیری که به‌صورت سنتی و بدون استفاده از موادشیمیایی و نگهدارنده تهیه شده، استفاده کنند و نباید از ماده غذایی دیگری استفاده کنند.

- خارش گلو

در بسیاری از حساسیت‌ها، فرد مبتلا به آلرژی از خارش گلوی خود شکایت دارد. برای درمان این عارضه، چند گرم گل بنفشه و شکرتیغال را در 2 لیوان آب ریخته و روی حرارت ملایم بجوشانید تا یک لیوان آن باقی بماند. دم نوش باقی مانده را صاف کرده و شب پیش از خواب میل کنید اما در افرادی که خارش گلوی‌شان خیلی زیاد است و باعث می‌شود از برنامه‌های روزانه خود باز بمانند، توصیه شده علاوه بر شب، صبح بعد از بیدارشدن از خواب یک لیوان دیگر از این دم نوش گیاهی بنوشند.

-عطسه بهاره

 در عطسه‌های ناشی از آلرژی و حساسیت فصلی، روزی 2بار، هر بار دو قطره روغن بنفشه در بینی بچکانید. علاوه براین با استفاده از همین روغن، پیشانی خود را نیز ماساژ دهید. این کار موجب می‌شود از شدت عطسه‌ها کم شده؛ در مواردی نیز به‌طور کامل برطرف شود. در کنار استفاده از روغن بنفشه، رعایت تدابیر غذایی فوق الذکر هم بسیار مهم است.

- خارش پوست

گیاه خرفه یکی دیگر از سبزی‌های فصل بهار است که دارای خواص بسیار زیادی از جمله اثرات تصفیه کنندگی خون از فضولات و مواد زائد به‌ویژه مواد صفراوی است. خوردن این سبزی به‌عنوان سبزی خوردن در وعده‌های غذایی، تاثیر بسیار زیادی در درمان خارش‌های فصل بهار و از بین رفتن تلخی دهان در این فصل دارد. نوشیدن آب این سبزی نیز در کاهش عوارض و خارش‌های ناشی از حساسیت‌ فصلی موثر است.

روش‎ های پاک‎سازی در فصل بهار

- خون گیری (حجامت یا فصد)

با توجه به انباشت مواد زائد در فصل زمستان، بهار بهترین فصل برای اقداماتی مانند حجامت، فصد و زالواندازی است. این تدابیر، هم اخلاط فاسد را از بدن خارج می کنند و هم غلبه خون را می کاهند. شاید به همین دلیل ساده است که بسیاری از افراد دچار آلرژی بهاری، تنها با یک حجامت ساده، درمان می شوند. البته نیاز به تذکر ندارد که این کارها باید با مشورت و نظر پزشک مجرّب صورت بگیرد. اگر در زمره مخالفان حجامت هستید، کم کردن خون از راه خون دادن و یا فلبوتومی در سازمان انتقال خون می تواند تا حد قابل قبولی به شما کمک کند.

- سایر پاک‎سازی ها

روش‎های پاکسازی دیگری شامل استفاده از مسهل‎ها برای  تصفیه مزاج  وجود دارد که بهترین زمان شروع  این روش بهار است.